इतिहास रच्ने नेपाली महिला: डा. विष्णुमाया परियार!

भनिन्छ, ‘अभावले मानिसलाई सङ्घर्ष गर्न सिकाउँछ, अनि सङ्घर्षले सफलता मिल्छ ।’ त्यही भनाइलाई पछाउँदै विभिन्न समस्या र अभावका बीचबाट निरन्तर सङ्घर्ष गरी सामाजिक अभियन्ता डा विष्णुमाया परियारले विश्वमा इतिहास रचेकी छिन्। सन् १९७३ डिसेम्बर १९ मा गोरखाको दुर्गम ताक्लुङ गाविस कोट गाउँको दलित परिवारमा जन्मिएकी विष्णुमायाबारे अमेरिकाका चर्चित नागरिक अधिकारकर्र्मी रोजा पार्कसमेत समावेश भएको पाठ्यपुस्तकमा समावेश गरिएको छ ।

आर्थिक अभावका बीच विष्णुमायाले २०४८ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण गर्नुभयो । एसएलसी दिँदै गर्दा अमेरिकी स्वयंसेवी संस्था पिसकोरका स्वयंसेवक जोन रुकम्यानसँग भेट भयो । दलित परिवारबाट एसएलसी गर्ने पहिलो छात्रा बनेकी विष्णुमायालाई आफ्ना बाबुसँग ६० रुपैयाँ लिएर काठमाडौँ झर्नुभयो। काठमाडौँमा पनि छुवाछूत उस्तै थियो । दलित भनेपछि कोठा भाडामा पाउनै समस्या । काठमाडौँमा उहाँले अभावसँगै छुवाछुतलाई पनि सामना गर्नुपर्यो।

सङ्घर्षपूर्ण बाल्यकाल 

बाबु रुपबहादुर परियार र आमा फनमाया परियारकी ठाहिँली छोरी डा. विष्णुमायाको परिवारमा १० दिदीबहिनी र एक छोरा छन्। गरिबी, अभावसँगै समाजमा व्याप्त अछुत हुनुको पीडा। सदियौँदेखि दलित समुदायले भोगिरहेको  छुवाछूतको पीडाले उनको बालमस्तिष्कलाई नराम्ररी प्रभावित बनाउँथ्यो। 

जातीय भेदभाव तथा छुवाछूत मात्रै हैन, छोरीलाई पढाउनुपर्छ भन्ने चेतना पनि त्यतिबेला खुलेकै थिएन। बुबा रुपबहादुरको काम भनेको विष्ट (उपल्लो जात भनिएका व्यक्ति) कोमा लुगा सिलाउने थियो भने आमा फनमाया तिनै विष्टका घरमा बाली उठाउन हिँड्थिन्। 

विष्णुमाया भन्छिन्, ‘मेरो बाबाले हजारौँ कपडालाई नयाँ स्वरूप दिनुभयो, कति कलका सिगोहरु भाँचिए, आमाले बाली बोक्ने कति डोकाहरु फाटे, तर आफ्नो परिवारमा कहिल्यै काँचुली फेरिएन, शरीरले कहिल्यै चम्किलो कपडा देखेन। बुबा नभएको भए म यो ठाउँमा हुने कल्पनासम्म पनि गर्न सक्थिनँ।’ 

अहिले अमेरिकाको पाइन म्यानर कलेजले मानार्थ डा. को उपाधि दिए पनि विष्णुमायाको जीवनको सुरुआती दिनहरू अहिलेका जस्ता थिएनन्। स्कुल पढ्दा विष्णुमायाले तिर्खाएका बेला धारामा गएर पानी खान पाउँथिनन्। सरस्वती पूजाको दिन पूजा गर्न मनाही थियो। यो सम्झिँदा विष्णुमायाका आँखाका डिल रसाउँछन्।

विष्टको घरमा खाना खाएपछि आफैँले भाडा माझ्नुपर्थ्यो, खाएको ठाउँमा गोबरले पोत्नुपर्ने र सुनपानीले छर्किनुपर्ने। आफू सानै छँदा सोधिएको जिज्ञासामा बाबु रुपबहादुरको जवाफ ‘यो जातीय विभेद हो छोरी, तिमीहरु यसको विरुद्धमा लड्नुपर्छ’ भन्ने भनाइ नै विष्णुमायालाई जीवनको मूल मन्त्र बन्यो। त्यसैले होला - विष्णुमायाको कलिलो दिमागमा विद्रोहको भाव आयो– ‘बरु म यतिकै तिर्खाले मर्छु तर अन्जुलीमा पानी थापेर खान्नँ।’

बुबाले पढ्न पठाउने मन गरे पनि पढ्न चाहिने वातावरण घरमा थिएन। तर पनि विष्णुमायाले हिम्मत हारिनन्। उनले कक्षा ७ सम्म स्थानीय श्री सिंजाली माविमा अध्ययन गरिन्। घरमा चरम आर्थिक अभाव थियो। त्यसपछि घरको आर्थिक अवस्था कमजोर भए पनि साढे दुई घन्टा हिँडेर अर्को गाउँको विद्यालयमा पढ्न जान्थिन् विष्णुमाया।

उनी भन्छिन्, ‘ठूलो परिवार थियो, त्यसैमाथि गरिबी, गरिबीका कारण घरमा चामलको भात देख्न पाइँदैनथियो।’

अर्को गाउँको विद्यालय मनकामनाबाट विष्णुमायाले कक्षा १० पास गरिन्।

‘एसएलसीमा राम्रो गर्न म घ्याल्चोक भन्ने ठाउँमा पढ्न गएँ, त्यतिबेला एकजना क्षेत्रीको गोठमा बसेको थिएँ, मेरा साथीहरु नेवार थरको हुनुहुन्थ्यो, सबैले खाइसकेपछि मात्रै मैले खाना खानुपर्थ्यो। खाना खाएपछि भाँडा माझेर आफू बसेको ठाउँमा गोबरले लिप्नुपर्थ्यो, सुकेपछि आगो र सुनपानी छर्किएर उनीहरू ‘पवित्र’ पार्थे’, उनी सम्झिन्छिन्। 

आर्थिक अभावका बीच विष्णुमायाले २०४८ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण गरिन्। एसएलसी दिँदै गर्दा अमेरिकी स्वयंसेवी संस्था पिसकोरका स्वयंसेवक जोन रुकम्यानसँग भेट भयो। विष्णुमायाको प्रतिभा देखेर उच्च शिक्षा आर्जनका लागि जोनबाट सघाउने आश्वासन पाएको दिन उनलाई संसार जितेजस्तो भयो। दलित परिवारबाट एसएलसी गर्ने पहिलो छात्रा बनेकी विष्णुमायालाई आफ्ना बाबुसँग ६० रुपैयाँ लिएर काठमाडौँ झरिन्। काठमाडौँमा पनि छुवाछूत उस्तै थियो। दलित भनेपछि कोठा भाडामा पाउनै समस्या। काठमाडौँमा उनले अभावसँगै छुवाछूतको पनि सामना गर्नुपर्‍यो। 

काठमाडौँमा पद्मकन्या क्याम्पसमा अध्ययन गरिन्। पढाइसँगै उनले उपेक्षित समुदायका लागि लघुवित्त परियोजनामा तराईका केही जिल्लामा काम सुरु गरिन्। सन् १९९९ मा विष्णुमाया अमेरिका पुगिन्। त्यहाँ उनले पाइन म्यानर कलेज बोस्टनबाट ‘सोसियल एन्ड पोलिटिकल सिस्टम’ विषययमा ग्र्याजुयसन गरिन्। 

सानैदेखि पढाइमा अब्बल विष्णुमाया संसारमै ३० जनाको मात्र कोटा भएको क्लार्क युनिर्भसिटीमा ‘अन्तर्राष्ट्रिय विकास तथा सामाजिक परिवर्तनमा’ छात्रवृत्ति पाउने नेपालको पहिलो महिला हुन्।

त्यसैबेला विष्णुमायाले पस्मिनाका सलहरु अमेरिकामा बेचेर नेपालका विपन्न परिवारलाई आर्थिक सहयोगसमेत गरिन्। त्यसबाट उनले वर्षमा २८ लाखसम्मको व्यापार गरेर नेपालको शिक्षा, महिला सशक्तीकरण र सामाजिक काममा सहयोग गरिन्। अमेरिका गएपछि सबैभन्दा पहिले सामाजिक कामसँगै विष्णुमायाको काम अङ्ग्रेजी सिक्ने भयो। त्यसका लागि उनी यिनी नर्थ इस्टर्न युनिभर्सिटीमा भर्ना भइन्। 

सम्मान तथा पुरस्कार

डा. विष्णुमायालाई सन् २००६ मा हाडवर्ड विश्वविद्यालयले ब्रिज विल्डर अवार्डबाट सम्मान गर्‍यो। जुन सम्मान विश्वका ६ व्यक्तिलाई मात्रै प्रदान गरिएको छ। सन् २००६ मा संयुक्त राष्ट्र सङ्घले पाँच हजार डलरसहित मानव अधिकार पुरस्कार दियो। त्यो पुरस्कार विश्वका ६ जनाले मात्र पाएका छन्। सन् २००७ मा विश्व बैङ्कले विश्वका ११ जना व्यक्तिलाई प्रदान गरेको ११ हजार डलरसहितको पुरस्कार प्राप्त गरिन्।

अमेरिकाको क्लार्क विश्वविद्यालयबाट सामाजिक परिवर्तन र अन्तर्राष्ट्रिय विकासमा स्नातकोत्तर विष्णुमायाले पाइन्। म्यानर कलेजले सन २०१३ मा ‘अनररी डक्टरेड’ (वियोन्ड द पीएचडी) ले सम्मान गर्‍यो। ‘ग्लोबल युथ लिडरसिप अवार्ड २०१९, ब्रिज बिल्डर अवार्ड र प्रेसिडेन्ट कप अवार्ड पनि उनले पाएकी छन्। 

अमेरिकाको केन्टोकी राज्यमा २७ सेप्टेम्बर, २०१५ मा ‘विष्णुमाया परियार डे’ घोषणा गरेर सेलिब्रेट गरियो। अन्तराष्ट्रिय कलाकार समाज (इनास) अमेरिकाले हालै उहाँसहित ११ नेपाली व्यक्तित्वलाई सम्मान गरेको छ। विष्णुमायाले नेपालको इन्द्रावती गाउँपालिका र जर्सी सिटीबीच भगेनी सम्बन्ध स्थापना गराएकी छन्। उनले अमेरिकाको न्युजर्सी सिटीमा नेपाली झन्डा फहराइन्। 

समाज सेवामा समर्पित

आफू दलित भएकै कारण भोग्नु परेका पीडा अरुले भोग्न नपरोस् भन्ने उद्देश्यले दलित समुदायका महिलाहरुलाई सङ्गठित बनाउँदै उनीहरुको आर्थिक र शैक्षिक विकास गर्न विष्णुमायाले सन् १९९८ मा दलित महिला सङ्घ (एड्वान) स्थापना गरिन्। हाल उनी सो संस्थाको संरक्षक छिन्। 

एड्वानले अहिले नौ जिल्लामा एक सय ११ वटा महिलाको समूह निर्माण गरिसकेको अध्यक्ष विन्दु परियारले जानकारी दिइन्।

उनले भनिन्, ‘अहिले करिब ६० हजारभन्दा बढी महिला संलग्न भएर एड्वानका गतिविधिमार्फत सहयोग लिइरहेका छन्, त्यसबाट उद्यमी बन्नुका साथै नेतृत्व क्षमता विकास गरिरहेका छन्।’

एड्वानले २५ सयभन्दा बढी बालबालिकालाई स्कुल, कलेज र विश्वविद्यालय पढ्न छात्रवृत्ति प्रदान गरेको छ। पछिल्लो समय एड्वानले दलित समुदायका महिलाका लागि ऐन/कानुन र संविधानबारे क्षमता विकासका कार्यक्रम पनि सञ्चालन गरिरहेको छ।

विष्णुमायाले २०७२ सालको भूकम्पको समयमा चार सय भूकम्प पीडितको घर निर्माणमा सहयोग जुटाउने काम गरिन्। विष्णुमायालाई देश र समुदायका लागि यति धेरै गरेर पुगेको छैन। हाल अमेरिकामै रहेकी उनी केही समयअघि नेपाल आउँदा भएको भेटवार्ताका क्रममा उनले नेपाललाई अझै चिनाउन बाँकी रहेको बताएकी थिइन्।

उनले भनिन्, ‘मँ एउटा सपना बोकेर हिँड्ने मान्छे हो, म एउटा खुड्किलोमा चढ्छु , फेरि अर्को खड्किलो चढ्न मन लाग्छ, जे गर्नु छ त्यसमा मात्रै केन्द्रित हुने मेरो स्वभावले नै मलाई सफलता हासिल भएको छ। अरुले के भन्ला भन्नेमा चासो लाग्दैन।’

संसारका विश्वविद्यालयमा अध्ययन हुने विष्णुमायाबारे भने नेपाल सरकार बेखबर छ। यसमा भने विष्णुमायालाई दु:ख लाग्छ। ‘मैले जे गरेको छु त्यो नेपाल र नेपालीका लागि गरेको छु, मेरोबारेमा विश्वका अरु मानिसले चासो राखेका हुन्छन् र नेपाल सरकारले अहिलेसम्म सम्झेको छैन, खोजेको छैन।’

यसरी,  उनी आफू दलित भएकै कारण भोग्नु परेका पिडा अरुले भोग्न नपरोस् भनने उद्देश्यले दलित समुदायका महिलाहरुलाई सङ्गठित बनाउँदै उनीहरुको आर्थिक र शैक्षिक विकास गर्न विष्णुमायाले सन् १९९८ मा दलित महिला सङ्घ (एड्वान) स्थापना गरीन् । हाल उनी सो संस्थाको संरक्षक भएर काम गरिरहेकी छिन्।