गेहेन्द्र शमशेर: 'बीर गन' र अन्य थुप्रै आविष्कार गर्ने नेपालको पहिलो वैज्ञानिक!
गेहेन्द्र शमशेरको जन्म विक्रम संवत १९२८ मा भएको हो । उनी एक नेपाली अन्वेषक, बन्दूक डिजाइनर र तत्कालीन नेपाली सेनाका सेनापति थिए। उनी राणा वंशका तेस्रो प्रधानमन्त्री वीरशमशेरका जेठा छोरा थिए । उनलाई सामान्यतया नेपालको पहिलो वैज्ञानिकको रूपमा लिइन्छ।
गेहेन्द्रको जन्म भएको बेलामा उनका पितालाई भारतमा नेपाली प्रतिनिधिको रूपमा सेवा गर्न पठाइएको थियो। एक कुलीन राणा परिवारमा जन्मेका उनले अध्ययन गर्ने दुर्लभ सुअवसर पाएका थिए। दरबारभित्र अङ्ग्रेजी भाषामा निजी तवरमा अध्यापन गर्नुका साथै उनले पछि नेपालको सबैभन्दा पुरानो आधुनिक विद्यालय दरबार हाइस्कुलमा पनि अध्ययन गरे।
दरबार हाइस्कूलमा भर्ना भएपछि उनको अन्य रुचि पनि जाग्यो । उनले खेलकुद र संगीतमा पनि हात हाल्न थाले। दरबार हाइस्कूलपछि उनको जीवनको शैक्षिक पक्षको बारेमा धेरै जानकारी छैन। केही सन्दर्भहरूले उनलाई अन्य ५ जनासँग ईन्जिनियरिङ् अध्ययनका लागि जापान पठाइएको बताए तापनि उनको सही शैक्षिक योग्यता अज्ञात छ।
सानो छँदा गेहेन्द्र मेकानिक्स र गोलाबारुदप्रति आकर्षित भएका थिए। वि.सं. १९४२ मा रणोदिपसिंह कुँवरको हत्यापछि उनका पिता वीरशमशेर प्रधानमन्त्री बने र उनलाई अवसर मिल्यो । गेहेन्द्र १४ वर्षको कलिलो उमेरमा शाही नेपाली सेनामा गोलाबारुद विभागको रेखदेख गर्न नियुक्त भएका थिए। यो प्रारम्भिक जिम्मेवारीले उनलाई हातहतियार, गोलाबारुद र यस्तै अन्य कुराहरूप्रति आजीवन आकर्षण जगायो।
कुनै समय गेहेन्द्र शमशेरले जासूसी विभाग प्रमुख र प्रहरी प्रमुखको रूपमा काम गरे, तर उनको रुचि मुख्यतया हतियारको निर्माण र डिजाइनमा सीमित थियो। अन्य देशहरूबाट हातहतियार र गोलाबारुद आयात गर्नुको सट्टा, उनी विशेष गरी फलाम र कोइला जस्ता स्थानीय रूपमा उपलब्ध कच्चा पदार्थहरूको दोहन गरेर देशभित्रै उत्पादन गर्न चाहन्थे। त्यसैले, बेलायती क्याटलगहरूको पर्याप्त अध्ययन पछि, उनले जमल (सेतो दरबार), सुन्दरीजल, बालाजु र मेग्चन (भोजपुर) मा उत्पादन कारखानाहरू स्थापना गरे।
वि.सं. १९५६ को अन्त्यतिर गेहेन्द्र शमशेरले फोर्ड मोटर कम्पनीबाट मोटर कार आयात गरे । उनले हरेक भागलाई हरेक विवरणमा टुक्राएर र अध्ययन गरेर आफैं नयाँ मोटर कार बनाउने कोसिस गरे। यसबाहेक, उनले सेतो दरबारमा भूमिगत पानी तान्नका लागि सात वटा बोइलर राइस मिल र विन्ड मोटर पनि स्थापना गरे। उनी नेपालमा विद्युत् उत्पादन गर्ने पहिलो व्यक्ति थिए । उनले पानीको सहायताले कसरी बिजुली उत्पादन गर्न सकिन्छ भनेर देखाए। यसका साथै उनले बालाजुमा छाला ट्यानिङ कारखाना पनि खोलेका थिए ।
नेपाली सेनाको आधुनिकीकरणको श्रेय गेहेन्द्रशमशेरलाई जान्छ । उनले गार्डनर गन जस्तै आफ्नै मेकानिकल मेशिन गन बनाउन सक्षम भए र यसलाई आफ्नो बुबाको नामबाट वीर गन नाम करण गरे। उनलाई मार्टिनी-हेनरीलाई नयाँ बन्दूक गहेन्द्र मार्टिनी र जीई-राइफल, एक डबल-ब्यारेल मेशिन गनमा परिमार्जन गर्ने श्रेय पनि दिइन्छ। यसबाहेक, उनले आफ्ना हजुरबुबा धीरशमशेरको सम्मानमा क्यानन धीर-गनको नयाँ मोडेल पनि विकास गरे।
वीरशमशेरको निधनपछि देवशमशेर सिंहासनमा आसीन भए । देव र गेहेन्द्रशमशेरबीच सुमधुर सम्बन्ध थियो, त्यसैले दरबारमा गेहेन्द्रको महत्वपूर्ण स्थान थियो । उनलाई जासूसी प्रमुख र प्रहरी प्रमुखको रूपमा नियुक्त गरिएको थियो। पछि देवशमशेरको आग्रहमा उनी जापानी प्रविधि विशेषगरी हतियार उत्पादनको अध्ययन गर्न जापान गए ।
गेहेन्द्र शमशेरको ३५ वर्षको उमेरमा रहस्यमय मृत्यु भयो । चन्द्र शमशेरको प्रधानमन्त्रीत्वका प्रारम्भिक वर्षहरूमा गेहेन्द्र शमशेरको सेतो दरबारस्थित आफ्नै निवासमा हत्या गरिएको थियो । चन्द्र शमशेरले गेहेन्द्रको राजनीतिक र सैन्य प्रभावबाट डराएर उनको हत्या गरेका थिए भन्ने आशंका पनि गरिन्छ । तर, यस कुराको प्रमाण भने भेटिएको छैन ।
यसरी, गेहेन्द्र शमशेरले आफ्नो छोटो जीवनमा धेरै आविष्कार गरेर एक अमर वैज्ञानिक बनेर गए । उनको अद्भुत कार्य र अन्वेषण गर्ने शैलीले आजसम्म पनि नेपाली जनमानसमा गहिरो छाप छोडेको छ ।
Comments