डेमोक्रिटस कस्ता दार्शनिक थिए ?

डेमोक्रिट्स ग्रीसको सबैभन्दा पुरानो दार्शनिक मानिन्छन्। उनी परमाणुको अवधारणाको प्रवर्तक थिए। डेमोक्रिटस ग्रीसको अबेडेरा भन्ने ठाउँमा जन्मेका थिए। उनको जन्मबारे एकिन तथ्यांक छैन। तर, विद्धानहरुले उनी ईसापूर्व ४७५ मा जन्मिएको अनुमान गरेका छन्। उनको मृत्युबारे पनि विद्धानहरुबीच मतऐक्य देखिँदैन, कतिले ९० वर्ष त, कतिले ११० वर्ष बाँचेको अनुमान गरेका छन्।

उनी आर्थिक रुपमा सम्पन्न परिवारमा जन्मिएका थिए, त्यसकारण उनले धेरै देशहरुको भ्रमण गरेका थिए। उनले भारतमा आएर वेद र पुराणहरुको समेत अध्ययन गरेको इतिहासविदहरुको दावी छ। डेमोक्रिट्सले वैशेषिका दर्शनप्रति विशेष रुचि देखाएको उनीहरुको तर्क छ।

उनले आणविक अवधारणा प्रस्तुत गरेका थिए, पुरानो गणित र भौतिक विज्ञान पढेका थिए। डेमोक्रिटसले परमाणु सिद्धान्त, ब्राह्मण विज्ञान, दर्शन, धर्म, नैतिकता, सामाजिक विज्ञान आदि विषयमा आफ्नो धारणा प्रस्तुत गरेका थिए।

उनीअघि वैज्ञानिकहरुबीच पदार्थको अस्तित्वबारे दुई विपरित मत थियो। एकथरिको मत थियो, ‘कुनै पनि पदार्थको एक मात्र रूप सम्भव छ। यसको कणको स्वतन्त्र अस्तित्व अर्थहीन छ।’ दोस्रो मतले यसको खण्डन गर्दथ्यो। दोस्रोथरिको मत थियो, ‘विश्वका हरेक पदार्थहरु असंख्य साना कणहरु मिलेर बनेको छ। यी कणहरूलाई एटम (परमाणु) भनिन्छ।’

हामी यी परमाणुहरू देख्दैनौं। यी कणहरू यति सूक्ष्म छन् कि उनीहरूको आकारलाई अझ कम गर्न सकिँदैन। यी परमाणुहरू आफैंमा पूर्ण र असम्भव छ। यी परमाणुहरूमा कणहरुले अधिकार गरेको ठाउँलाई उनीहरूले पूर्ण रूपमा घेर्दछन्। तिनीहरू आफैंमा सीमित छन्। डेमोक्रिटसको निष्कर्ष थियो, ‘एकै प्रकारका परमाणुहरू संसारका सबै चीजहरूमा उपस्थित हुन्छन्। पदार्थको गुणधर्ममा भिन्नता हुनुको कारण छ। ती पदार्थहरूमा उपस्थित परमाणुको सजावटमा भिन्नताका कारण पदार्थहरूको आणविक संयोजन भिन्न हुन्छ।’

डेमोक्रिटसका अनुसार परमाणु अमर हुन्छन्, परमाणु सिर्जना र नष्ट गर्न सकिँदैन। तर परमाणु मिलेर बनेको वस्तुको आकार बढाउन सकिन्छ र ती देखा पर्न वा हराउन सक्छन्। यसलाई सृष्टि वा विनास भन्न सकिन्छ। उनका अनुसार परमाणु र जीव एवं वनस्पतिहरुको विकास प्रक्रिया पनि मिल्दोजुल्दो छ। जब कुनै जनावर वा बोट बिरुवा मर्छ, आणविकहरू यसको शरीरबाट बाहिर निस्किन्छन् र यसको परिणाम स्वरूप शरीर क्षय हुन्छ। अन्ततः तिनीहरूको शरीरमा उपस्थित सबै परमाणुहरू विभाजित हुन्छन् र हावा र माटोमा जान्छन्।

ब्रह्माण्डको उत्पत्तिबारे उनले भने, ‘सुरुमा, आणविक चालहरू सबै दिशामा थिए। त्यसबेला सबै परमाणुहरू कम्पनको अवस्थामा थिए। यस कम्पनका कारण, परमाणुहरू एक अर्कासँग टकराउन थाले र एक अर्कासँग जडान गरेर विशाल शरीरहरू गठन गर्न थाले। यसैकारण ताराहरू, ग्रहहरू, उपग्रहहरू र धूमकेतुहरू सिर्जना भयो। त्यहाँ परमाणुहरू जोड्ने कुनै कानून थिएन, त्यसैले केही ग्रहहरू धेरै ठूला र केही साना छन्। डेमोक्रिटसका अनुसार ब्रह्माण्डका सबै शरीरहरू एकै किसिमको परमाणुबाट बनेका छन्।

उनका अनुसार मानव शरीरको मुख्य तत्व आत्मा हो। आत्मा शरीरको प्रत्येक अंगमा प्रवेश गर्छ। त्यसले नै मस्तिष्कमा सोच्ने शक्ति, क्रोध वा मुटुमा प्रेमको भावना र कलेजोमा इच्छाशक्ति आदि पैदा हुन्छन्। सास फेर्दा नयाँ परमाणुहरूले पुरानो परमाणुहरूको पालनपोषणका लागि प्रतिस्थापन गर्दछ। यदि सास फेर्दा नयाँ परमाणुहरूको आपूर्ति बन्द गरियो भने त्यस जीवको मृत्यु तुरुन्तै हुन्छ। शरीरसँगै आत्मा पनि अन्त्य हुन्छ।

एजेन्सी