पृथ्वीमा किन जान्छ भूकम्प ?

भूकम्प पृथ्वीको पन्छाउनै नसकिने प्राकृतिक घटनाक्रम हो । यो  पृथ्वीको भित्री भूगर्भीय प्रक्रियाको परिणामस्वरुप उत्पत्ति हुने गर्छ । भौगर्भिक रुपमा पृथ्वीको बाहिरी तह विभिन्न टेक्टोनिक प्लेटहरूमा विभाजित छन् । पृथ्वीको बाहिरी वा माथिल्लो तह (crust) र माथिल्लो म्यान्टल (upper mantle) मा रहेका ठूला खण्डहरू टेक्टोनिक प्लेट  हुन् । ती प्लेटहरु निरन्तर सर्छ, परस्परमा टकराउँछ, एकअर्कासँग घस्रिन्छ र अलग हुन्छ। यस प्रक्रियाका कारण प्लेटहरूबीच ऊर्जा सञ्चित हुन्छ । त्यही सञ्चित ऊर्जा अचानक मुक्त हुँदा भूकम्प उत्पन्न हुन्छ। त्यसैगरी,  ज्वालामुखी क्षेत्र वरपर म्याग्माको चापका कारण, जमिनमुनि भएका गुफाहरू वा खाल्डाहरू धसिँदा तथा खानी उत्खनन, ड्याम विस्फोट, भूमिगत आणविक परीक्षणजस्ता मानवीय गतिविधिले पनि भूकम्प निम्त्याउन सक्छ।

विज्ञानको दृष्टिकोणबाट हेर्दा भूकम्प भनेको  जमीनमुनि सञ्चित ऊर्जा मुक्त हुने प्राकृतिक प्रक्रिया हो। यसलाई भूकम्प विज्ञान (सेस्मोलोजी) मार्फत अध्ययन गरिन्छ।

भूकम्पका बेला दुई प्रकारका तरंगहरू उत्पन्न हुन्छन् । पहिलो, प्राथमिक तरंग (P-wave) ।  यो छिटो फैलिन्छ र ठोस तथा तरल दुवै माध्यमबाट यात्रा गर्न सक्छ। अर्को तरङ्ग सहायक तरंग (S-wave) हो । यो ठोस माध्यमबाट मात्र यात्रा गर्छ।

भूकम्पको प्रकृति बुझ्नका लागि वैज्ञानिकहरूले भूगर्भीय नक्सा तयार गर्छन्। त्यसले भूकम्प जोखिम क्षेत्रहरू पहिचान गरेर संरचनात्मक विकास (जस्तै, भूकम्प प्रतिरोधी भवन) गर्न मद्दत गर्छ।

कतिपयले भूकम्पको ठोकुवा भविष्यवाणी गर्ने गरेको पनि पाइन्छ । विशेष गरेर ज्योतिष नामधारीहरुले त्यसो गर्ने गरेको पाइन्छ । तर हालसम्म विकसित विज्ञानको आधारमा भूकम्पको सटिक भविष्यवाणी गर्न असम्भव छ तथापि, भूकम्प आउने क्रममा उत्पन्न हुने तरङ्गहरुको आधारमा वैज्ञानिकहरुले भूकम्पको केही सेकेण्डअगाडि पूर्व चेतावनी दिने उपायहरु विकसित गरेका छन् । त्यसै आधारमा वैज्ञानिकहरूले भूगर्भीय तनावका क्षेत्र पहिचान गरी जोखिम न्यूनीकरणका उपाय अपनाउन सिफारिस गर्छन्।

बुझ्नै पर्ने कुरा के हो भने भूकम्प कुनै दैवी प्रकोप वा अलौकिक शक्तिहरुका कारण सृजित घटना नभई एक प्राकृतिक प्रक्रिया र पृथ्वीको विकासको अभिन्न हिस्सा हो । यस अर्थमा हामीले पूजापाठ वा प्रार्थना गरेर भूकम्पबाट उम्कन वा बच्न सम्भव छैन । भूकम्पको अध्ययनले पृथ्वीको भित्री संरचना, प्लेटहरूको चाल, र भूगर्भीय घटनाक्रम बुझ्न सहयोग पुर्याउँछ। भूकम्पलाई वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा यसको जोखिम न्यूनीकरण र मानव जीवन सुरक्षाका उपाय गर्न सकिन्छ।यो पृथ्वीको प्राकृतिक प्रक्रिया भए पनि यसले मानव जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्छ। पन्छाउनै नसकिने भूकम्पको विज्ञान र प्रवृत्ति बुझेर यसका विरुद्ध प्रभावकारी प्रतिरोधात्मक उपाय अवलम्बन गर्नु सबैभन्दा बुद्धिमानी हो । हामीले थाहा पाउनु पर्ने कुरा के हो भने भूकम्पले जनधनको क्षति गर्दैन, बरु हामीले भूकम्पको विज्ञानलाई नबुझेर भूकम्पीय जोखिम भएका स्थानहरुमा कमजोर र भूकम्प प्रतिरोधी नभएका संरचनाहरु निर्माण गर्दा भने जनधनको क्षति हुने गर्छ ।

पृथ्वीको सबै क्षेत्रमा जाँदैन भूकम्प !

पृथ्वीको सबै क्षेत्रमा भूकम्प जान्छ भन्ने होइन। भूकम्प प्रायः भूगर्भीय दृष्टिले सक्रिय क्षेत्रहरूमा जान्छ, जसलाई टेक्टोनिक प्लेट सीमाना (tectonic plate boundaries) भनिन्छ। यी सीमाहरूमा प्लेटहरू सर्ने, परस्परमा ठोक्किने तथा घर्षण हुने र प्लेटहरु एकापसबाट अलग हुने गतिविधिका कारण भूकम्प जाने सम्भावना उच्च हुन्छ।

भूकम्प जाने केही निश्चित स्थानहरु

टेक्टोनिक प्लेट सीमाना: पृथ्वीको माथिल्लो तह (crust) विभिन्न ठूला टेक्टोनिक प्लेटहरूमा विभाजित छ। यी प्लेटहरूको गतिविधि हुने स्थानमा भूकम्पको जोखिम बढी हुन्छ।

संवरण सीमा (Convergent boundaries): प्लेटहरू एकअर्कासँग टकराउँदा ऊर्जा सञ्चित भई भूकम्प जान्छ। (जस्तै, हिमालय क्षेत्र)

अपसरण सीमा (Divergent boundaries): प्लेटहरू अलग हुँदा तनाव मुक्त भएर भूकम्प जान्छ। (जस्तै, मिड-अटलान्टिक रिज)

रूपान्तरण सीमा (Transform boundaries): प्लेटहरू एकअर्काको छेउछाउमा घस्रिँदा भूकम्प जान्छ। (जस्तै, सान एन्ड्रियास फल्ट, अमेरिका)

ज्वालामुखी सक्रिय क्षेत्रहरू: ज्वालामुखी नजिकका क्षेत्रहरूमा म्याग्मा (गड्याङगुडुङ्ग चट्टान) को चापका कारण भूकम्प जान सक्छ।

भूगर्भीय अस्थिरता: भू-स्खलन, गुफा धसिने, वा जमिनको आकस्मिक भासिने स्थानमा पनि साना भूकम्प जान सक्छ।

मानवीय गतिविधि: खानी उत्खनन, भूमिगत विस्फोट, वा ठूलो जलाशय निर्माणले पनि भूकम्प उत्पन्न गर्न सक्छ।

भूगर्भीय दृष्टिकोणले उच्च जोखिम क्षेत्रहरू

भूगर्भविदहरुले पृथ्वीको विभिन्न भागहरुलाई भूकम्पको लागि उच्च जोखिम क्षेत्र भनी पहिचान र निर्धारण गरेका छन् । त्यसअनुसार भूकम्प जाने क्षेत्रहरू प्रायः निम्न भूगर्भीय स्थानहरूसँग सम्बन्धित रहेका छन्:

प्रशान्त महासागरको चारैतिरको क्षेत्र, जहाँ टेक्टोनिक गतिविधि अत्यधिक छ। रिङ अफ फायर (Ring of Fire) भनिने यो क्षेत्र भूकम्प र ज्वालामुखीको लागि विश्वकै सक्रिय क्षेत्र मानिन्छ।

भारतीय प्लेट र युरोसियाली प्लेटको टकरावका कारण हिमालय क्षेत्र (जहाँ नेपाल, तिब्बत पनि पर्दछ) अत्यधिक भूकम्प जोखिमयुक्त रहेको छ।

उत्तर अमेरिकी प्लेट र प्रशान्त प्लेटको घर्षणले अमेरिकाको सान एन्ड्रियास फल्ट क्षेत्रलाई भूकम्पको लागि जोखिमपूर्ण बनाएको छ।

इन्डोनेसिया र जापानका क्षेत्रहरूमा टेक्टोनिक प्लेटहरूको जटिल अन्तरक्रिया हुन्छ।त्यसैले यो क्षेत्रलाई पनि भूकम्पको उच्च जोखिम रहेको क्षेत्र मानिन्छ ।

जस्तो कि माथि नै उल्लेख गरिसकियो, पृथ्वीको सबै क्षेत्रहरुमा भूकम्प जाँदैन । त्यसरी भूकम्प जाने सम्भावना न्यून रहेका क्षेत्रहरूलाई स्थिर क्षेत्र (Stable zones) भनिन्छ। त्यसै गरी क्रेटोन क्षेत्रहरू भनिने पृथ्वीका पुराना र स्थिर भूभागहरू (जस्तै, भारतको डेक्कन प्लेटू) मा भूकम्प जाने सम्भावना कम हुन्छ। त्यसबाहेक, प्लेटहरू स्थिर रहेका तथा भत्री तनाव कम भएका  कारण टेक्टोनिक गतिविधि न्यून स्थानहरूमा पनि भूकम्प जाने सम्भावना कम हुन्छ ।

निचोडमा भन्दा,  भूकम्प जाने स्थानहरु निश्चित भूगर्भीय कारणहरूमा आधारित हुन्छ।  पृथ्वीको सबै क्षेत्रमा भूकम्प जाने सम्भावना हुँदैन। खासगरी सक्रिय टेक्टोनिक प्लेट सीमाना र ज्वालामुखी क्षेत्रहरूमा भूकम्पको जोखिम उच्च हुन्छ।त्यसको विपरीत स्थिर क्षेत्रहरूमा जोखिम कम हुन्छ।

नेपाल र तिब्बत क्षेत्रमा जाने भूकम्पबारे केही कुरा

नेपाल र तिब्बत क्षेत्रमा भूकम्पको कारण मूल कारण भारतीय र युरोसियाली प्लेटहरूको टकराव (Indian-Eurasian Plate Collision) हो ।भारतीय प्लेट उत्तरतिर सर्दै युरोसियाली प्लेटमा ठोक्किने क्रम निरन्तर रुपमा जारी छ ।  यसले ठूलो मात्रामा भू-तनाव सिर्जना गर्छ, जसले गर्दा भूकम्प जान्छ। यो सर्ने प्रक्रिया करिब ५० मिलिमिटर प्रति वर्षको गतिमा भइरहेको छ।

भारतीय प्लेटले युरोसियाली प्लेटलाई माथि धकेल्दा हिमालयको भू-उठान भइरहेको छ। यो निरन्तर गतिले हिमालय क्षेत्रलाई भूकम्पीय दृष्टिले अत्यन्त सक्रिय बनाएको छ। तिब्बतमा भने प्लेटको बलले ठूलो क्षेत्रलाई उठाएर ‘तिब्बती पठार’(Tibetan Plateau) बनाएको छ, जसले त्यहाँ उत्पन्न हुने भू-तनाव र भूकम्पको स्वरूपलाई केही फरक बनाएको छ।

भारतीय र युरोसियाली प्लेटहरूको टकराव मुख्य रूपमा Main Himalayan Thrust (MHT) मा केन्द्रित छ, जुन भूकम्प उत्पन्न गर्ने प्रमुख दोष रेखा हो।हाम्रो देश नेपाल पनि यही क्षेत्रमा पर्दछ । उता तिब्बतमा, यो टकरावले भू-उठान (uplift) र विस्तार (extension) दुवै सिर्जना गरेको छ, जसले फरक खालका भूकम्पीय गतिविधिहरू निम्त्याउन सक्छ।

नेपाल अवस्थित रहेको  हिमालय क्षेत्र मुख्यत: ठूला ठोस चट्टानहरूको तहबाट बनेको छ, जसमा कम्प्रेसनल फोर्स (compression forces) हावी हुने गर्छ। यसले नेपालमा कम गहिराइ (shallow) प्रकृतिको भूकम्प उत्पन्न गर्छ, जुन धेरै शक्तिशाली र विनाशकारी हुन सक्छ। नेपालमा अधिकांश भूकम्पहरू कम गहिराइ (१०–२० किमी गहिराइका) हुन्छन्।

उता  तिब्बत प्लेटोमा भने टकरावको असरले विस्तार हुने प्रक्रियासमेत हुन्छ। यसले सामान्य दोषहरू (normal faults) सिर्जना गर्छ, जसका कारण त्यहाँ मध्यम गहिराइका भूकम्प (intermediate-depth earthquakes) जाने सम्भावना बढी हुन्छ। त्यहाँ सामान्यत: भूकम्पहरू गहिरा (२०–७० किमी) हुने गर्छन्।

हिमालय क्षेत्रमा कम्प्रेसनका कारण चट्टानहरू च्यातिन्छन्, जसले उच्च तीव्रताका भूकम्प निम्त्याउँछ। तिब्बतमा यो टकरावको बलले विस्तार पनि गराउँछ, जसले त्यहाँ सामान्य दोष (normal faulting) र ट्रान्सफर्म दोष (transform faulting) सक्रिय बनाउँछ।

किन सर्ने गर्छन् टेक्टोनिक प्लेटहरू ?

टेक्टोनिक प्लेटहरू पृथ्वीको भूपर्पटी (crust) र माथिल्लो म्यान्टल (upper mantle) मा रहेका ठूला खण्डहरू हुन्, जो पृथ्वीको सतहमा सर्छन्। यी प्लेटहरूको गति विभिन्न भौतिक र भूगर्भीय प्रक्रियाहरूको कारणले हुन्छ।

टेक्टोनिक प्लेटहरू सर्नुका केही प्रमुख कारणहरू

म्यान्टल कन्भेक्सन (Mantle Convection)

पृथ्वीको भित्री भाग (core) मा रहेको अत्यधिक तापले म्यान्टलभित्र कन्भेक्सन करेन्ट (convection currents) सिर्जना गर्छ। म्यान्टलको तातो चट्टानहरू माथि उठ्छन्   र चिसो चट्टानहरू तल जान्छन्  । यी करेन्टहरूले टेक्टोनिक प्लेटहरूलाई माथिबाट तानेर सर्छन्।यो प्रक्रियाले प्लेटहरूलाई अलग पार्न वा नजिक ल्याउन सक्छ।

ग्रेविटेशनल स्लाब पुल (Slab Pull)

जब कुनै प्लेटको भाग समुद्रमा डुबेर म्यान्टलभित्र जान्छ, त्यो भाग गुरुत्वाकर्षणका कारण म्यान्टलमा अझै गहिरो रूपमा तानिन्छ।यो प्रक्रियालाई स्लाब पुल भनिन्छ। यो प्लेटहरूलाई सबडक्शन जोनतर्फ तान्ने प्रमुख शक्तिमध्ये एक हो।

रिज पुश (Ridge Push)

समुद्रको बीचमा मिड-ओसियन रिज (mid-ocean ridge) बनिँदा पनि नयाँ चट्टानहरू ठेलिन्छन्। नयाँ चट्टान तातो र हल्का हुन्छ, जसले आसपासका पुराना चट्टानहरूलाई टाढा धकेल्छ।यो धकेल्ने शक्तिलाई रिज पुश भनिन्छ।यो प्रक्रियाले प्लेटहरूलाई पर धकेल्न काम गर्छ।

पृथ्वीको घुमाइ (Earth’s Rotation)

पृथ्वीको घुमाइले पनि प्लेटहरूको गतिमा सानो मात्रामा प्रभाव पार्छ। कोरिओलिस प्रभाव (Coriolis effect) ले म्यान्टलको प्रवाह र प्लेटहरूको गति परिवर्तन गर्न सक्छ।

गुरुत्वाकर्षण र प्लेटहरूको घनत्व

प्लेटहरूको भौतिक विशेषताले पनि तिनको गति प्रभावित गर्छ। गह्रौं र खँदिला (dense) प्लेटहरू सबडक्शन जोनमा म्यान्टलभित्र जान्छन्।हल्का र कम घना प्लेटहरू माथि तैरिरहेका हुन्छन्।

प्लेटहरूको सर्ने दर र दिशा

टेक्टोनिक प्लेटहरू सामान्यतः १–१० सेन्टिमिटर प्रति वर्षको दरले सर्छन्।

सर्ने दिशा विभिन्न टेक्टोनिक सीमा (boundaries) अनुसार फरक हुन्छ:

डाइभर्जेन्ट बाउन्डरी (Divergent Boundary): प्लेटहरू अलग हुन्छन्।

कन्भर्जेन्ट बाउन्डरी (Convergent Boundary): प्लेटहरू एक-अर्कातर्फ सर्छन्।

ट्रान्सफर्म बाउन्डरी (Transform Boundary): प्लेटहरू एक-अर्काको छेउमा चिप्लन्छन्।

प्लेटहरु सर्दा के हुन्छ?

प्लेटहरूको आपसी घर्षण वा टकरावले भूकम्प निम्त्याउँछ।

सबडक्शन जोनमा चट्टान पग्लेर ज्वालामुखी गतिविधि हुन्छ।

कन्भर्जेन्ट बाउन्डरीमा प्लेटहरूको टक्करले हिमालयजस्ता पर्वत श्रृंखलाहरू बनाउँछ।

मिड-ओसियन रिजमा नयाँ चट्टानहरू बन्दै जाँदा समुद्रको सतह विस्तार हुन्छ।

एजेन्सी