उड्दाउड्दै निद्रा पूरा गर्ने पंक्षी

कल्पना गर्नुहोस् तपाईं निदाइरहनुभएको छ तर निदाउँदा निदाउँदै पनि तपाईं यात्रा जारी राख्न सक्नु हुन्छ ! सामान्यत: यो असम्भव कुरा हो । केही मानिसहरु निद्रामा नै उठेर हिँड्ने समस्या पनि हुने गर्छ तर त्यो नियमित र नियोजित क्रिया नभई एक किसिमको स्वास्थ्य समस्या हो । त्यसमा मानिस अनपेक्षित दुर्घटनामा पर्ने सम्भावना धेरै हुने गर्छ ।

तर यस संसारमा केही यस्ता पंक्षीहरु पनि हुन् गर्छन् जो उड्दाउड्दै सुत्ने गर्छन् र र उनीहरु त्यहीअनुसार आफ्नो यात्राको गन्तव्य पनि पूरा गर्न सक्छन् । त्यस्तो विशिष्ट क्षमता भएका पंक्षीहरुलाई फ्रिगेट पक्षीहरू (Frigate birds) भनिन्छ । यी पंक्षीहरु उड्दै गर्दा पनि सुत्न सक्छन्।

 यी पक्षीहरूको खास विशेषता के हो भने उनीहरूलाई लामो समयसम्म निरन्तर उड्न सक्छन् र त्यसरी उड्दाउड्दै पनि उनीहरु सुत्न सक्छन् । यस प्रक्रियामा, उनीहरूले  आफ्ना मस्तिष्कको आधा भागलाई सक्रिय राख्छन् र अर्को आधा भागलाई विश्रामको अवस्थामा राख्ने गर्छ । यसलाई "hemispheric sleep" भनिन्छ।

यसरी "hemispheric sleep" मा जाँदा उक्त पंक्षीको  मस्तिष्कको एक आधा भाग सक्रिय रहन्छ जबकि अर्को आधा भाग विश्राममा जान्छ। यस प्रक्रियामा, पक्षीको एक आँखाले चौकस भएर सिकार गर्ने, सम्भावित खतराबाट जोगिन काम गर्छ भने अर्को आँखाले भने आराम गर्छ। यसरी उनीहरूले उडिरहँदा पनि सुत्न सक्छन् र आफ्नो जीवन रक्षाका लागि आवश्यक कार्यहरू पनि समानान्तर रुपमा गर्न सक्षम रहन्छन्।

यसरी निदाउँदा निदाउँदै उड्न सक्ने यस्ता पंक्षीहरुको क्षमतालाई स्वचालन प्रक्रिया (Autopilot Mode) पनि भन्ने गरिन्छ । वैज्ञानिकहरूका अनुसार, यी पक्षीहरूको मस्तिष्कको संरचना र तंत्रिका प्रणाली यस्तो प्रकारको अनुकूलनसँग मेल खान्छ, जसले गर्दा उनीहरूले लामो दूरीसम्म बिना थकान स्वत: उड्न सक्छन्। यसमा, मस्तिष्कको केही भागले शरीरको शारीरिक गतिविधि र उडानको नियन्त्रण गर्नमा मद्दत पुर्‍याउँछ, जबकि अरू भागले विश्राममा समय बिताउँछ। यस प्रक्रिया लाई "autopilot" वा "partial sleep" पनि भन्न सकिन्छ।

यस दौरानमा पक्षीहरूको मस्तिष्कले दुवै आधा भागको विभिन्न कार्यहरूलाई समन्वय गर्छ। एक आधा भागले उनीहरूको सन्तुलन र उडानमा सहायता पुर्याउँछ भने अर्को आधा भागले विश्राम र निद्राको प्रक्रिया पुरा गर्छ। यसलाई "asymmetrical sleep" पनि भनिन्छ। यस प्रकारको निद्राले उनीहरूको शरीरलाई लामो समयसम्म सक्रिय राख्न सक्छ, र उनीहरूलाई सुत्नका लागि धेरै कम समय चाहिन्छ।

फ्रिगेट पक्षीहरू धेरै लामो समयसम्म आकाशमा उड्न सक्छन् र उड्दा उड्दै पनि सुत्न सक्ने क्षमता उनीहरूको विशेष अनुकूलन हो। यो उनीहरुले जीव विकासको लामो प्रक्रियामा हासिल गरेको विशिष्ट क्षमता नै हो ।  केही अध्ययनहरूले पत्ता लगाएका छन् कि फ्रिगेट पक्षीहरू ७ देखि १० दिनसम्म निरन्तर उड्न सक्छन् र यस अवधिमा उनीहरूले आफ्नो निद्राको समय पनि निर्धारित गर्ने गर्छन्। उनीहरू प्रायः उड्न र सुत्नका लागि धेरै माथि आकाशमा रहेका लामो प्रवाहका हावाहरूमा आफ्नो शरीरलाई स्वतन्त्र रुपमा प्रवाहित हुन दिएर उडानलाई समायोजित गर्छन्।

फ्रिगेट पक्षीहरूको यो विशिष्टताले उनीहरूलाई ठूलो ऊचाइमा, लामो अवधिसम्म उडान गर्न र उड्दा उड्दै शरीरलाई विश्रामको लागि अत्यावश्यक निद्रा समेत पूरा गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ । यो एक प्रकारको विशिष्ट जैविक अनुकूलन हो जुन सामान्यत: अन्य पक्षीहरूमा फेला पर्दैन ।

एजेन्सी