भगवान विष्णुले राम अवतार किन लिनुपर्यो ?

भगवान विष्णुले किन रामको अवतार लिनुपर्‍यो ? यसका विभिन्न कारणहरू श्रीमद्भागवत, वाल्मीकि रामायण, हरिवंशपुराण र रामचरित मानसमा दिइएको छ । व्यापक रूपमा भन्नुपर्दा त्यहाँ २ श्राप र २ वरदानहरू छन् जसले रामको अवतारको कारण बन्यो । ती श्राप र आशीर्वाद के थिए ?

पहिलो श्रापः सनकादिक ऋषिहरूले जय-विजयलाई दिएका थिए
कथा श्रीमद्भागवत महापुराणको तेस्रो अध्यायमा छ । सृष्टिको प्रारम्भमा ब्रह्माजीले तपस्या गरेर धेरै संसार सृष्टि गर्नुभयो । उनको तपस्याबाट प्रसन्न भई भगवान विष्णुले सनक, सनन्दन, सनातन र सनतकुमार नामक चार ऋषिको रूपमा अवतार ग्रहण गर्नुभयो । यसलाई भगवान विष्णुको पहिलो अवतार मानिन्छ ।

वैकुण्ठलोकमा भगवान विष्णुका जय-विजय नामका दुई द्वारपाल थिए । एक पटक सनकादि मुनि उनलाई भेट्न वैकुण्ठमा आए । जब सनकादि मुनि ढोकाबाट निस्कन थाले, जय-विजयले उनलाई हाँस्दै रोके । सनकादिक ऋषिहरूलाई यो कुरा नराम्रो लाग्यो ।

उनले ती दुवैलाई तीन जीवनका लागि राक्षसको रूपमा जन्मिने श्राप दिए । माफी माग्दै सनकादि मुनिले भने कि भगवान श्रीहरि स्वयंले तीनै जन्ममा तिम्रो अन्त्य गर्नेछन् । तीन जन्मपछि मोक्ष मिल्नेछ । पहिलो जन्ममा जय-विजय हिरण्यकशिपु र हिरण्यक्षको रूपमा जन्मेका थिए । भगवान विष्णुले वराह अवतार लिएर हिरण्यक्षको वध गर्नुभयो र नरसिंह अवतारमा हिरण्यक्षपुको वध गर्नुभो ।

दोस्रो जन्ममा जय-विजयले रावण र कुम्भकर्णको रूपमा जन्म लिए । उनीहरुलाई मार्न भगवान विष्णुले रामको अवतार लिनु परेको थियो । तेस्रो जन्ममा दुवैको जन्म शिशुपाल र दन्तवक्रको रूपमा भएको थियो । यसै जन्ममा भगवान श्रीकृष्णले उनको वध गर्नुभएको थियो ।

भगवान रामको अवतार हुनुको पहिलो कारण सनकादि भिक्षुहरुको श्राप थियो ।

दोस्रो श्रापः नारदले भगवान विष्णुलाई दिए
कथा रामचरित मानसको बालकाण्डमा छ । एक पटक नारद मुनि हिमालयमा तपस्या गर्दै थिए । उनको तपस्या धेरै वर्षसम्म जारी रह्यो । इन्द्रलाई लाग्यो कि नारद मुनिले आफ्नो तपस्याद्वारा इन्द्रको पद प्राप्त गर्नेछन् । इन्द्रले कामदेवलाई नारद मुनिको तपस्या तोड्न आदेश दिए ।

नारदले तपस्या गरिरहेको ठाउँमा कामदेव पुगे । उनले नारद मुनिलाई कामुक बाण हाने । बाणको प्रहारले नारद मुनिको तपस्या भंग भयो । उसले आँखा खोलेर कामदेवलाई हेर्यो । कामदेवलाई लाग्यो कि नारदले मलाई पनि भगवान शिवजस्तै जलाउनेछन् । उनले नारदसँग माफी मागे ।

कामदेवले भने कि मैले यी सबै हाम्रा राजा इन्द्रको आदेशमा गरें । तिम्रो तपस्या भंग गर्ने मेरो कुनै रुचि छैन । मैले राजाको आदेश मात्र पालना गरेको छु । कामदेवको यस्तो वचन सुनेर नारदले मुस्कुराएर क्षमा दिए । जब उनले क्षमा पाए, कामदेवले भने- मैले भगवान शिवको तपस्या तोडेको थिए, त्यसैले उहाँले मलाई जलाएर खरानी गरिदिनुभयो । उसले वासनालाई जित्यो तर क्रोध हार्यो । तिमीले पनि आफ्नो क्रोधलाई जितेर मलाई माफ गरिदियौ । तिमी शिवभन्दा ठूलो सन्यासी बनेका छौ ।

यो सुनेर नारद अहंकारी भए । यो कुरा बताउन उनी भगवान शिवकहाँ गए । भगवान शिवले उनको कुरा सुनेर भन्नुभयो कि तिमीले मलाई यो कुरा भनेका छौ तर गल्तीले पनि भगवान विष्णुलाई नभन । नारदले उनको कुरालाई बेवास्ता गरे र सीधै वैकुण्ठ लोकमा गए । उनले भगवान विष्णुलाई पनि त्यही कुरा भने । भगवान विष्णुले नारद अहंकारी भएको बुझ्नुभयो । तिनको अहंकार नष्ट गर्नुपर्छ भन्ने भगवान विष्णुलाई लाग्यो ।

भगवान विष्णुले आफ्नो भ्रमले नगर स्थापना गरे । जसको राजा शीलानिधि र उनकी छोरी विश्वमोहिनी थिइन्, जसको स्वयंवर हुने थियो । जब नारद त्यो सहर पुगे, विश्वमोहिनीलाई देखेर अब उनको पनि विवाह गर्नुपर्छ भन्ने सोच्न थाले । उनले भगवान विष्णुकहाँ गए र भने कि कृपया मलाई आफ्नो भ्रम सहित आफ्नो रूप दिनुहोस् ताकि विश्व विजेताले मलाई आफ्नो स्वयंवरमा चुन्न सकून् ।

भगवान विष्णुले नारदको मुहार बाँदरको जस्तै बनाउनुभयो । उनी स्वयं स्वयंवर पुगे र विश्वमोहिनीले उनलाई आफ्नो दुलहाको रूपमा रोजिन् । नारदलाई देखेर सबै हाँसे । यो देखेर नारदले भगवान विष्णुलाई श्राप दिए कि यदि तपाईंले मलाई नारीबाट वियोग दिनुभयो भने तपाईं पनि मानव शरीर धारण गरेर १४ वर्षसम्म नारीबाट अलग भइरहनेछ । मलाई बाँदरको मुख दिनुभयो, यही बाँदरहरूले तपाईको श्रीमती खोज्न मद्दत गर्नेछन् ।

भगवान विष्णुले नारदको यो श्राप स्वीकार गर्नुभयो । यसरी दोस्रो श्राप राम अवतारको कारण बन्यो ।

अब चर्चा गरौं दुई वरदानको
श्रीमद्भागवत महापुराणमा भनिएको छ, सत्ययुगमा ब्रह्माको अंशबाट जन्मिएका मनु र शतरूपा दुवैले सन्तान प्राप्तिका लागि वर्षौंसम्म भगवान विष्णुको तपस्या गरे । उनको तपस्याबाट प्रसन्न भएर भगवान विष्णु प्रकट भए । उनले मनु र शतरुपालाई के वरदान चाहन्छन् भनेर सोधे ।

दुबै जनाले भने कि भगवान, हामी तपाई जस्तो बच्चा चाहन्छौं । भगवान विष्णुले भन्नुभयो- यदि म तिमीजस्तै छु भने म आफै तिम्रो छोराको रूपमा जन्मनेछु । त्रेतायुगमा तिमी राजा दशरथ र शतरूप कौशल्यको रूपमा जन्मिनेछौ । म तिम्रो छोरा रामको रूपमा जन्मनेछु ।

यसरी मनु-शतरूपालाई दिएको वरदान नै रामको जन्मको कारण बन्यो ।

दोस्रो वरदानः रावणलाई ब्रह्माले दिएको वरदान
वाल्मीकि रामायणका अनुसार रावणले ब्रह्माको लागि कठोर तपस्या गरेका थिए । ब्रह्माले प्रसन्न भएर रावणलाई वरदान माग्न भने ।

रावणले भने- म अमर बन्ने वरदान चाहन्छु । ब्रह्माजीले जवाफ दिए कि यस संसारमा कोही पनि अमर छैन, जो जन्मन्छ उसले मर्नुपर्छ । हो, तिमी आफ्नो मृत्युको परिस्थितिहरू निर्णय गर्न सक्छौ ।

रावणले भने- ठीक छ, मलाई कुनै देवता वा दानव मार्न नसक्ने वरदान दिनुहोस् । मलाई नागा, किन्नर, गन्धर्व, यक्ष, गण वा कुनै देवीले मार्न नसकुन् । हिंस्रक जनावरले पनि मलाई मार्न सक्दैन । भगवान ब्रह्माले उनलाई यो वरदान दिए । रावणले मानिस र बाँदरलाई छाडेका थिए किनभने उसलाई कसैले मार्न सक्दैन भने मानवले कसरी मार्न सक्छ भन्ने लागेको थियो ।

ब्रह्माले रावणलाई दिएको यो वरदान नै एक साधारण मानिसले मात्र रावणलाई मार्न सक्ने भएकाले भगवान विष्णुले मानवरूपमा रामको अवतार लिनुपर्‍यो ।

यसरी दुई श्राप र दुई वरदान रामको अवतारको प्रमुख कारण बने ।

एजेन्सी